Symposium ‘Bewoners aan zet’
Energietransitie in de Cleantech regio
Onder de titel ‘Bewoners aan zet’ organiseerde Architectuurcentrum Rondeel uit Deventer samen met Architectuurcentrum Bouwhuis uit Apeldoorn op 13 maart 2018 het symposium in de voormalige gasfabriek aan de Zutphenseweg in Deventer. Onderwerp van gesprek waren de uitdagingen waarvoor de samenleving wordt gesteld in de energietransitie, de overgang van energie uit fossiele brandstof naar duurzaam geproduceerde energie. Hierin werd de rol en positie van de bewoner/burger speciaal onder de aandacht gebracht.
In het ochtendprogramma ging, na een openingswoord door Hans Menke, van Architectuurcentrum Bouwhuis, de aandacht naar drie buitenlandse initiatieven. Wetenschapsjournalist Marcel Crok trad deze dag op als moderator.
Als eerste sprak Søren Hermansen, van de Energiakademi in Denemarken, over de wijze waarop hij met de Deense overheid en de lokale bevolking van ongeveer 4000 mensen, het eiland Samsø in tien jaar tijd volledig energie zelfvoorzienend heeft gemaakt op basis van duurzaam lokaal geproduceerde energie. Doorslaggevend daarbij was de nagenoeg unanieme steun van de bevolking en de eerlijke voorlichting en transparantie tijdens de realisatie van dit ambitieuze plan.
Stedenbouwkundige Guido Walraven zette uiteen hoe de gemeente Saerbeck (Duitsland), door deel te nemen aan de door de deelstaat Noordrijn-Westfalen uitgeschreven prijsvraag voor het realiseren van een klimaat neutrale gemeente, hun ambities waar hebben kunnen maken. Door het winnen van deze competitie is deze gemeente in staat geweest de voorgestelde plannen ook daadwerkelijk uit te voeren. Het resultaat is dat de gemeente Saerbeck nu in staat is volledig zelfvoorzienend te zijn in hun eigen energie behoefte en zelfs aanzienlijk meer. Met zonnepanelen op openbare en particuliere gebouwen, een zonnepark op een voormalig ammunitieterrein, lokaal verwarmingsnetwerk op basis van houtverbranding en een biomassa-installatie draaiend op biologisch afval uit de regio. Dit alles op basis van lokale financiering en veel aandacht voor voorlichting en educatie en zeer hoge participatiegraad van de bevolking van Saerbeck, van jong tot oud.
Hans-Jorg Schwander, directeur van de Innovation Academy in Freiburg (Duitsland) kreeg daarna het woord om toe te lichten waarom Freiburg de titel ‘Green City’ draagt. De kiem hiervoor was al gelegd in de jaren ’70 van de vorige eeuw. Het verzet tegen het toepassen van kernenergie leidde tot een nieuw bewustzijn dat de aanzet is geweest voor de vele plannen die daarna door de stad en particulieren zijn ondernomen. Daarbij valt te denken regionale zonneparken, renovatie van de woningvoorraad, ontwikkelen van stadsdelen met alle voorzieningen om een goed leven te leiden, markten voor lokale producenten, het terugdringen van de auto in de binnenstad en het vitaliseren van het openbaar vervoer en ook hier gold het participeren van de burger in deze stroom van veranderingen.
De vragenronde voorafgaand aan de lunch leverde nog een paar interessante waarnemingen op:
- Problematiek van energieopslag is de grote uitdaging voor de komende jaren
- Verandering vraagt om dappere politici, zet door en trek je niet teveel aan van de politiek
- De rekenmodellen in kostenvergelijkingen tussen fossiele en duurzame energie houden geen rekening met het herstel van schade die door fossiele energie wordt veroorzaakt
Tijdens de middagsessie kwamen de Nederlandse initiatieven aan bod, alhoewel Nederland voorlaatste is op de EU-lijst duurzame energie, gebeurt er op kleinere schaal in ons land heel veel en zijn er hoopgevende signalen voor de toekomst. Uit al deze voorbeelden blijkt dat ook kleinere initiatieven een opstap kunnen zijn naar breed gedragen oplossingen.
In het dorp Heeten tussen Deventer en Raalte is het kleinschalige energieproject Gridflex gerealiseerd. Dominique Doedens van Escozon en Peter Stam van Endona lichtten in duo-presentatie het project toe. Op basis van lokaal geproduceerde duurzame energie, zonnepanelen op de daken van de 47 deelnemende huizen (100% van de buurt) in combinatie met ‘smart’ ICT oplossingen, krijgen de mensen actueel en accuraat inzicht in hun energieverbruik. Dit heeft al een geleid tot gedragsverandering bij de bewoners. Een buurtteam bestaande uit vijf bewoners uit de wijk heeft zich met alle kracht ingezet om het project een succes te laten worden. Buurkracht, een onafhankelijk initiatief om lokale energieprojecten met raad en daad te ondersteunen, is daarbij van grote waarde geweest. Uitbreiding naar de hele wijk ligt in het verschiet. Tegelijk met dit project loopt er een experiment met de opslag van energie in zeezout batterijen van Dr. Ten van innovator en wetenschapper Marnix ten Kortenaar. Het motto van Heeten is: ‘Nul op de trafo’.
André Zeijseink, bewoner van het dorp Loenen en initiatiefnemer van LoenenEnergieneutraal, schetste de ontwikkeling van Loenen op weg naar energieneutraliteit. Het begon allemaal met de in 2013 door de gemeente Apeldoorn uitgeschreven wedstrijd ‘Energieke dorpen’, met de hieruit voortgevloeide subsidie van €200.000,- werd het fonds LEF (Loenen Energie Fonds) opgezet om hieruit lokale isolatie projecten te steunen. Door het verstrekken van leningen, keerde deels het geld terug in het fonds zodat het herhaald kan worden ingezet, een revolverend fonds. Veel tijd werd gestoken in het verkrijgen van draagvlak van de burger, informatieverstrekking en educatie, overleg met overheden, dat alles met veel inzet van vrijwilligers. 75% van de inspanningen zijn sociaal van karakter, techniek vraagt zo’n 25%. Het traject naar energieneutraliteit is nog lang. Tijd en geld wordt nu ingezet voor opschaling en professionalisering voor het tijdvak 2015-2025. Er worden inmiddels al stappen gezet voor de aanstaande gastransitie. Het einddoel is op basis van een community gebaseerde virtuele energiecentrale als de lokale energie-infrastructuur voor duurzame opwekking richting de 100%. Met dit project ontstond er ook heel veel energie onder de mensen in Loenen.
Cyp Wagenaar van ZutphenEnergie belichtte hoe de samenwerking van vier energiecorporaties heeft geleid tot een groeiend draagvlak onder de bewoners van de betrokken dorpen voor het gezamenlijk vaststellen van de locatie voor windmolens. Het gaat hier om drie windmolens. Objectieve voorlichting en het ontkrachten van bestaande vooroordelen waren daarin uitermate belangrijk, visualisering is daarbij een goed bruikbaar hulpmiddel. Uitgaande van het principe dat de bevolking naast het aanvaarden van de lasten ook van de lusten moet kunnen genieten, is mede gekozen voor de mogelijkheid van financiële participatie door inwoners tegen een aantrekkelijke rente. Het zal nog zo’n twee tot drie jaar duren voor de molens er daadwerkelijk staan.
Daarna was het de beurt aan Rianne Albers-Schouten, proces manager bij Witteveen + Bos uit Deventer, om haar ervaringen met de Denktank Ruimtelijke Visie Voorst te delen. Uit de 25 aanmeldingen voor deelname aan de denktank zijn uiteindelijk twaalf personen geselecteerd rekening houdend met factoren woonplaats, expertise, beroep en dergelijke. De Denktank had zich ten doel gesteld een gezamenlijk inspiratiedocument op te stellen voor de gemeente. De begrippen identiteit, kernwaarden en samenhangende thema’s vormden de basis voor het inspiratiedocument met speciale aandacht voor het thema ‘Energie en Klimaat’. Er ligt nu een toekomstvisie voor Voorst, vervolgens moet deze concreet gemaakt worden. In de programma’s van de partijen die nu aan de verkiezing van een nieuwe gemeenteraad meedoen, is weinig concreets te ontdekken. Op basis van de uitkomsten van de Denktank is inmiddels een vergunning afgegeven voor een zonnepark. De voor- en nadelen van deze aanpak zoals ervaren door Rianne zijn: pluspunten: participatie via bottom-up, kennen van ontwikkelingen in regio, werken met experts, leden durven keuzes te maken door vrije rol en niet politiek gebonden. Minpunten: beperkte capaciteit (het is vrijwilligerswerk), leden kunnen niet aangesproken worden op de kwaliteit van het werk, inspiratiedocument niet concreet, weerstand vanuit de gemeenteraad.
Met als titel ‘Samen bouwen voor de toekomst’ brengt Henk Laheij het CPO project Groenewoud voor het voetlicht. In zijn zoektocht naar een levensloopbestendige woning, werd het idee geboren om te zien of dat met een CPO constructie mogelijk zou zijn. CPO, dat staat voor Collectief Particulier Opdrachtgeverschap, is een zeer geschikte constructie om kleinschalige bouwprojecten te realiseren. De eerste stappen werden gezet met de oprichting van een vereniging waarvan alle twaalf deelnemers lid waren. De leden hadden vergelijkbare woonwensen zoals levensloopbestendig en energiezuinig maar konden dat niet vinden beschikbare of nog te bouwen projecten. Gezamenlijk worden de kosten gedragen en worden de verdere stappen ondernomen met de architect. Leden dragen tot de daadwerkelijke bouw een aanvang neemt, een beperkt risico. Het is een zeer intensief proces en er is een bouwteam die tijdens de realisatie alles volgt. Er was sprake van een zeer strikte budgetbewaking. Bijna een jaar geleden zijn de woningen opgeleverd en in gebruik genomen. Er is geen vereniging van eigenaren omdat elk lid zijn eigen woning in particulier bezit heeft zonder gezamenlijke voorzieningen. Ieder is vrij in de manier waarop hij zijn zaken regelt. Er zijn gezamenlijke initiatieven op volledige vrijwilligheid, geen onderlinge verplichtingen. Op de vraag aan Henk Laheij of hij het nog een keer zou doen, antwoordt hij na enige aarzeling met “Nee”, niettemin is hij ontzettend blij met het eindresultaat.
Als laatste spreker was aan de beurt Marjolein Tillema, die namens ‘Power in de Huiskamer’, Ton Ceelie verving. De wijk Kerschoten in Apeldoorn is in de jaren ’60 van de vorige eeuw tot stand gekomen, een periode waarin het woord energieneutraal waarschijnlijk nog niet eens bestond. Nu streeft ‘Power in de huiskamer’ om Kerschoten energieneutraal te krijgen. Op landelijk niveau is vastgesteld dat wijken uit die periode zich vooral moet richten op drie maatregelen: maximaal isoleren, distributie van warmte en grootschalig opwekken van elektriciteit. Er is voor de volgende aanpak gekozen: klankbordgroep bewoners, doetank met organisaties en een ankertank met wethouder en directie woningcorporaties. Het is gelukt op basis van deze maatregelen aanzienlijke besparingen te realiseren tussen 2008 en 2016. Ze zijn de eerste postcoderoos-coöperatie in Apeldoorn. Voor het vergroten van de energiebewustwording is er een energieregisseur die de bewoners bijstaat bij al hun energievragen, laagdrempelig op huiskamer niveau. Vanaf 2 april 2018 gaat er een elektrische auto rijden in de wijk voor kleinschalig vervoer binnen de wijk, afhankelijk van de ontwikkeling zal uitbreiding tot de mogelijkheden behoren. Toch gaan men een onzekere toekomst tegemoet met tal van dilemma’s, waaronder de beschikbaarheid van vrijwilligers, visie op uitrol stadswarmte, financiering en geloofwaardigheid in besparingen en verdere ontwikkelingen. Aan de inzet van Marjolein Tillema en het initiatief ‘Power in de huiskamer’ zal het niet liggen.
Onder dankzegging aan alle sprekers sluit Ulrike Weiss, van Architectuurcentrum Rondeel, het symposium af met een korte samenvatting, waarna alle deelnemers nog een afsluitende borrel werd aangeboden.
